KAPILARDAKİ SANAT

TRABZON’DA KAPI TOKMAKLARI

Fotoğraflar Koray OLŞEN

Anadolu insanının estetik zevkinin bir gösterge­sini de geleneksel mimarlık örneği, tarihi evlerimi­zin kapılannda görmekteyiz. Kapıların üzerinde bulunan ve asıl amacı içeriye ses duyurmak olan kapı tokmakları, salt fonksiyonel olarak değil, ev sahibinin zevkinin yanı sıra ekonomik durumunu da belirttiği gibi, bazı yörelerde gelen konuğun kim­liğini de belli edecek şekilde düşünülmüş ve kulla­nılmıştır. Bunlar taşıdıkları estetik değerleriyle de belli bir devrin sanat zevkini ve estetik anlayışını yansıtan önemli eserlerdir.

Kullanılan malzemeye ve yapım tekniklerine gö­re kapı tokmaklarını dövme demir ve tunç döküm olarak ayırabiliriz. Döküm olanlar daha süslü ve çok çeşitli biçim ve desenlere sahiptir. Dövme demir­den yapılanlar ise genellikle sade olmalanna kar­şın hem el emeği ürünü olmalan, hem de bazı yörelerde çok üstün işçiliğe sahip olanlara rastlan­ması nedeniyle önem taşımaktadırlar.

Döküm olan kapı tokmaklannda önemli bir özel­lik de Anadolunun birbirine uzak yörelerinde aynı tip tokmaklara rastlan abilmesidir. örneğin Trab­zon’da görülen kartal biçimli kapı tokmağının ay­nısı İzmir-Buca’da karşımıza çıkmaktadır. Yine de Antalya’da görülen bir kapı tokmağının benzerini Trabzon ve İzmir’de görmemiz
olasıdır.

Bu türden olan ve Anadolunun birçok yöresin­de görülen bir kapı tokmağı çeşidi “hanımeli” bi­çimli olanıdır. Demir sarı ve pirinç alaşımlanndan yapılan bu tip kapı tokmakları kendi içinde çok çe­şitlilik göstermektedir. Ellerin duruşu, bazıların sol ya da sağ el oluşu, farklı parmaklannda yüzükler olması ya da bileziğinin desenleri bu tip kapı tok­maklarının çeşitlemeleridir.

Bu değerli sanat eserleri, kent yaşamı ve apart­manların yaygınlaşması sonucu yıkılan ya da ona­rılan eski evlerin kapılanndan sökülerek giderek yok olmaktadırlar.

Biz de bu sayımızda Trabzon’umuzda rastlanan bazı ilginç kapı tokmakları örneklerinin, 1985 yı­lında yapılan bir incelemede saptananlann, kaybo­lan bu sanat değerlerimizi belgelemek açısından yararlı gördük.

Trabzon Dergisi 1988